Fizyka w Polsce wczoraj, dziś i jutro

W tym artykule podaję krótką charakterystykę fizyki w Polsce od początku obecnego stulecia. Ocena stanu fizyki w Polsce w ostatnim okresie została oparta głównie o wskaźniki bibliometryczne. Podaję jednak także liczby dotyczące stopni i tytułów naukowych oraz liczby studentów fizyki.

Początek stulecia

Na początku obecnego stulecia Polska była podzielona między trzy zabory i nie istniała jako niepodległe państwo. W Krakowie, Lwowie i Warszawie działali jednak polscy fizycy.

Książka adresowa fizyków z 1905 roku [1] zawiera 7 nazwisk polskich fizyków z istniejących wówczas wyższych uczelni. Są to z Krakowa: Ludwik Birkenmajer, Władysław Natanson, August Witkowski (dwaj pierwsi są określani jako profesorowie fizyki matematycznej, a Witkowski - jako profesor fizyki na Uniwersytecie Jagiellońskim). Ze Lwowa: Kazimierz Olearski - profesor fizyki na Politechnice Lwowskiej, Marian Smoluchowski i Ignacy Zakrzewski - profesorowie fizyki na Uniwersytecie Cesarza Franciszka I. Z Warszawy: Wiktor Biernacki, docent fizyki w Instytucie Politechnicznym (są ponadto wymienieni dwaj Rosjanie: Piotr Aleksiejewicz Silow (profesor Cesarskiego Uniwersytetu Warszawskiego) i Boris Wjaczesławowicz Stankiewicz (prof. fizyki w szkole rolniczej).

Od 1898 roku zaczęto wydawać Science Abstracts, które potem (w 1941 r.) przekształciło się w wychodzące do dziś Physics Abstracts. Redaktorzy tego przeglądowego wydawnictwa zbierali dane o publikacjach z ok. 150 czasopism, wśród których jest wymieniony Biuletyn Akademii Umiejętności w Krakowie (Bull. Acad. Crac.).

Przegląd Science Abstracts z lat 1900 i 1901 wykazuje, że polscy fizycy produkowali wówczas drobny ułamek procenta wszystkich wymienionych tam publikacji.

Okres międzywojenny

Po odzyskaniu niepodległości fizyka w Polsce zaczęła się rozwijać. Powstało Polskie Towarzystwo Fizyczne, które zaczęło wydawać Sprawozdania PTF, przekształcone następnie w Acta Physica Polonica. Utworzono zakłady fizyczne w nowych uczelniach: odrodzonym Uniwersytecie Warszawskim, Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie, Uniwersytecie Poznańskim, Akademii Górniczej w Krakowie, Wolnej Wszechnicy Polskiej. Rozbudowano też zakłady fizyczne w Uniwersytecie Jagiellońskim, Uniwersytecie Jana Kazimierza, Politechnice Lwowskiej i Politechnice Warszawskiej.

Ciekawe dane liczbowe dotyczące roku 1930 zawiera Spis pracowników uczelni RP [2]. Wymienione są tam 24 nazwiska profesorów i docentów fizyki. Okazuje się także, że we wszystkich uczelniach w Polsce było wtedy łącznie 6 stanowisk adiunkta, 19 - starszego asystenta i 27 - asystenta i zastępcy asystenta, 10 pracowników technicznych i obsługi oraz 15 nieetatowych asystentów i zastępców asystenta. Jedynym instytutem fizycznym poza wyższymi uczelniami była wówczas Pracownia Radiologiczna Towarzystwa Naukowego Warszawskiego [4], której kierownik, prof. Ludwik Wertenstein, był także profesorem w Wolnej Wszechnicy Polskiej. Pracą naukową zajmowali się też nieliczni fizycy wykładający w gimnazjach (np. Leopold Infeld i Arkadiusz Piekara w Rydzynie), lub pracujący dorywczo w innych instytucjach (np. Myron Mathisson w Warszawie).

Ta nieliczna społeczność fizyków polskich zaznaczała jednak już wyraźnie swą obecność w literaturze światowej. Acta Physica Polonica oraz Biuletyn Polskiej Akademii Umiejętności znajdowały się wśród najważniejszych czasopism, z których prace były rejestrowane w Science Abstracts. Z zamieszczanych tam danych wynika [5], że fizycy polscy byli wówczas autorami około 1,5 % wszystkich publikacji z fizyki w statystyce światowej (Fig. 1).

Fig. 1

Polscy fizycy publikowali prace w większości w rodzimych periodykach, Acta Physica Polonica i Biuletynie PAU. Zwraca jednak uwagę znaczna liczba prac opublikowanych wówczas w Zeitschrift für Physik, chyba najbardziej prestiżowym z ówczesnych czasopism, jak również w Comptes Rendus Akademii Nauk w Paryżu, Journal de Physique et le Radium oraz Physikalische Zeitschrift. W końcowych latach okresu międzywojennego coraz częściej publikowano także w Nature (Fig. 2).

Fig. 2

Najsilniejszym ośrodkiem fizyki w Polsce była wówczas Warszawa. Ze znajdujących się tam instytucji (Uniwersytet Warszawski, Politechnika Warszawska, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Wolna Wszechnica Polska, Pracownia Radiologiczna TNW) pochodziło aż 63 % wszystkich polskich publikacji z fizyki (z czego prawie 60 % przypadało na fizyków z Hożej) (Fig. 3). Ośrodki w Krakowie i Lwowie dały w sumie po 11 % publikacji, Poznań - 6 %, Wilno - 4 %. Zdumiewająca była aktywność Arkadiusza Piekary, który w gimnazjum w Rydzynie stworzył ważny ośrodek badawczy, z którego wyszło aż 5 % wszystkich publikacji z fizyki w Polsce, a więc więcej niż z całego ośrodka wileńskiego.

Fig. 3

Więcej szczegółów o historii fizyki w Polsce w okresie międzywojennym można znaleźć w artykułach [6-11].

*************************************************************************
Inwentarz fizyki w Polsce w 1930 r. [2]

Kraków
Uniwersytet Jagielloński,
Wydział Filozoficzny, Zakład Fizyczny: kier. prof. Konstanty Zakrzewski, wymieniony także prof. Władysław Natanson, 1 ad., 4 as. 1 mechanik, 3 osoby służby niższej, budżet 8000 zł.
Akademia Górnicza,
Wydział Hutniczy, Zakład Fizyki: kier. prof. Mieczysław Jeżewski, 1 st. as., 2 zast. as., 1 mechanik, budżet 4985 zł.
Lwów
Uniwersytet Jana Kazimierza,
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Instytut Fizyki Doświadczalnej: kier. prof. Stanisław Loria , 1 st. as., 2 mł. as., 2 dem. Instytut Fizyki Teoretycznej: kier. vacat, 1 st. as.
Politechnika Lwowska,
Wydział Inżynierii Lądowej i Wodnej, Zakład Fizyki: kier. prof. Zygmunt Klemensiewicz, 1 ad., 1 st. as., 2 mł. as.
Wydział Chemiczny, II Zakład Fizyki: kier. prof. Czesław Reczyński, 1 ad., 2 st. as., 2 mł. as. Budżet 8500 zł.
Wydział Rolniczo-Lasowy, III Zakład Fizyki: kier. prof. Tadeusz Malarski, 3 zast. as.
Wydział Ogólny, Zakład Fizyki Teoretycznej: kier. prof. Wojciech Rubinowicz, 1 st. as., budżet ok. 800 zł. Wymieniony także wykładowca Michał Halaubrenner (ćwiczenia fizyczne),
Poznań
Uniwersytet Poznański,
Wydział Lekarski, Zakład Fizyki: kier. prof. Stanisław Kalandyk, 1 st. as., 2 zast. mł. as., budżet 3000 zł.
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Zakład Fizyki Doświadczalnej: kier. prof. Alfred Denizot, 1 ad., 1 st. as., 1 zast. st. as., budżet 2000 zł. Zakład Fizyki Teoretycznej: kier. prof. Tadeusz Pęczalski, 1 st. as., budżet 1800 zł.
Wymieniony także wykładowca dydaktyki fizyki Jan Kilarski.
Warszawa
Uniwersytet Warszawski,
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Zakład Fizyki Doświadczalnej: kier. prof. Stefan Pieńkowski, 1 ad., 3 st. as., 1 as., 6 as. nieet., 1 elektrotechnik, 1 mechanik.
(Skład Uniwersytetu i Spis Wykładów na rok akademicki 1930-1931 [3] wymienia nazwiska: adiunkt: dr Andrzej Sołtan, starsi asystenci: dr Irena Bobrówna, dr Władysław Kapuściński, dr Witold Majewski, asystent: Aleksander Jabłoński, asystenci nieetatowi: Witold Bernhardt, Henryk Jeżewski, Witold Kessel, Maria Majewska, Jerzy Starkiewicz, Zdzisław Zając)
Zakład Fizyki Teoretycznej: kier. prof. Czesław Białobrzeski, 1 as. nieet. (Według [3] był to Włodzimierz Ścisłowski).
Wśród wykładowców wymieniony także prof. fizyki matematycznej Witold Pogorzelski (zatrudniony jako profesor matematyki na Politechnice Warszawskiej). Ponadto w spisie jest Zakład Mechaniki Teoretycznej, kier. prof. Antoni Przeborski, 1 as. nieet.
Politechnika Warszawska,
Wydział Elektryczny, Zakład Fizyczny I: kier. prof. Mieczysław Wolfke, 1 ad., 3 st. as., 6 nieet. zast. as., 1 mechanik, budżet 15000 zł.
Wydział Chemiczny, II Zakład Fizyki: kier. prof. Stanisław Kalinowski, 1 st. as., 2 mł. as.
Wśród docentów wykładających fizykę są wymienieni ponadto dr Feliks Joachim Wiśniewski i dr Wacław Werner.
Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego,
Wydział Leśny, Zakład Fizyki: kier. dr Stanisław Landau-Ziemecki, 1 as. nieet.
Wolna Wszechnica Polska,
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Pracownia Fizyki Doświadczalnej: kier. prof. Marian Grotowski, 2 mł. as.
Wśród wykładających fizykę wymienieni także prof. Ludwik Wertenstein i prof. Feliks Joachim Wiśniewski (wymieniony wyżej przy Politechnice Warszawskiej).
Wilno
Uniwersytet Stefana Batorego,
Wydział Matematyczno-Przyrodniczy, Zakłady Fizyki I i II: kierownicy prof. Wacław Dziewulski i prof. Józef Patkowski, w każdym zakładzie 1 st. as i 2 mł. as., budżet 3000 zł. Zakład Fizyki Teoretycznej: kier. prof. Jan Weyssenhoff, budżet 720 zł.
****************************************************************

Upadek i odbudowa

Wybuch drugiej wojny światowej zatrzymał dobrze zapowiadający się rozwój fizyki w Polsce. Zamknięcie wyższych uczelni i instytutów naukowych podczas okupacji zostało połączone z zakazem zajmowania się nauką w ogóle. Część fizyków polskich zginęła podczas działań wojennych i późniejszych prześladowań [12]. Przekreśliło to dorobek dwudziestolecia i spowodowało, że należało niemal wszystko zaczynać od początku. Dzięki trosce władz i znacznym nakładom szybko odbudowano instytuty w zniszczonej Warszawie a wychowankowie Hożej tworzyli i wzmacniali inne ośrodki fizyki [7]. Bardzo rozwinęła się tematyka badań [13, 14].

Mimo przynajmniej dziesięcioletniego opóźnienia w stosunku do innych krajów fizyka polska szybko osiągnęła i przekroczyła poziom przedwojenny. Okazuje się, że w latach 1961 - 1964 polscy fizycy dostarczali aż 1,1 - 1,5 % publikacji rejestrowanych w Physics Abstracts, co dawało wtedy Polsce 10 miejsce w świecie [15, 16].

Fizyka w Polsce dziś

Szczegółowe przedstawienie obecnego stanu badań w różnych działach fizyki i różnych ośrodkach w Polsce zostało niedawno opublikowane w materiałach sesji naukowej z okazji stulecia urodzin Aleksandra Jabłońskiego [17]. Nie powtarzając zawartych tam informacji ograniczę się tu tylko do przedstawienia danych statystycznych dotyczących wyników badań i rozwoju kadr.

Obecnie najbardziej znanym i najczęściej używanym sposobem oceny stanu nauki jest wykorzystywanie międzynarodowych baz danych o publikacjach prac naukowych i ich cytowaniach przez innych autorów. Dane te traktuje się jako obiektywne wskaźniki, istotne dla kryteriów oceny poszczególnych dyscyplin naukowych i jednostek badawczych, a więc dla polityki naukowej państwa.

Bazy danych o publikacjach i ich cytowaniach przygotowuje od ponad 30 lat mieszczący się w Filadelfii Instytut Informacji Naukowej (Institute of Scientific Information - ISI) założony przez Eugene Garfielda. Najpowszechniej znaną bazą danych dla nauk przyrodniczych jest Indeks Cytowań Naukowych (Science Citation Index - SCI). Ta baza danych jest tworzona na podstawie rejestrowania zawartości najważniejszych czasopism naukowych. Obecnie lista czasopism ISI - tak zwana lista filadelfijska - liczy około 7700 czasopism (w tym 5100 z nauk matematyczno-przyrodniczych, 1500 z nauk społecznych i 1100 z humanistyki). Ogromna większość czasopism naukowych na świecie ma znikome znaczenie ze względu na niski poziom lub niewielki, lokalny zasięg (np. zeszyty naukowe i biuletyny prowincjonalnych uczelni i instytutów); prace publikowane w tych mniej znanych czasopismach przechodzą bez echa.

Wymieniona wyżej baza SCI jest użyteczna dla oceny wkładu poszczególnych uczonych, natomiast bardzo źle nadaje się do oceny i porównywania instytutów, dziedzin nauki czy całych krajów. Dlatego też ISI przygotowuje specjalne bazy danych: Narodowe Wskaźniki Cytowań (National Science Indicators - NSI) oraz Narodowy Raport Cytowań (National Citation Report - NCR).

Baza NSI pozwala na szybkie ustalanie wkładu poszczególnych krajów do danej dziedziny, porównywanie z sobą różnych państw pod względem wkładu do nauki światowej, a także ustalanie silniejszych i słabszych dziedzin w danym kraju. Baza NCR pozwala na porównywanie z sobą aktywności naukowej poszczególnych krajowych jednostek naukowych w danej dziedzinie. To ostatnie zastrzeżenie jest istotne, ponieważ parametry dotyczące publikacji i cytowań w różnych dziedzinach różnią się bardzo znacznie.

Baza NSI jest publikowana corocznie, natomiast bazę NCR przygotowuje ISI dopiero na specjalne zamówienie z danego kraju. Ostatnia zakupiona przez KBN w Filadelfii baza NCR dla Polski obejmuje dane za lata 1981-1997.

Natomiast najnowsza baza NSI obejmuje publikacje i cytowania za okres 1981-1998. Ta najnowsza baza zawiera obecnie ponad 100 milionów cytowań i ponad 10 milionów publikacji. Publikacje i cytowania są przyporządkowane poszczególnym krajom (na podstawie afiliacji autorów, wymienionej przy tytule pracy).

Publikacje i cytowania w bazie NSI zostały przydzielone do 33 głównych dziedzin, zależnie od czasopisma; ostatnia, 34-ta dziedzina to badania multidyscyplinarne, których nie dało się inaczej sklasyfikować. Istnieje jeszcze specjalna wersja NSI, w której występuje podział na drobniejsze działy (w sumie 105). Podkreślmy, że podział na dziedziny i nazwy tych dziedzin pochodzą od ekspertów ISI i są zawarte w samej bazie danych, tak że nie są możliwe żadne ich modyfikacje.

Lista czasopism uwzględnianych w bazie NSI zawiera w sumie 236 czasopism w dziedzinie określonej przez autorów bazy jako Physics (specjalnie podaję nazwy oryginalne). W bardziej szczegółowym podziale dziedzina Physics dzieli się na trzy działy nazwane Applied Physics/Condensed Matter (127 czasopism), Physics (105 czasopism) i Optics/Acoustics (43 czasopisma). Jak widać suma trzech powyższych liczb jest większa od 236, co wynika z pewnego przekrywania się czasopism między działami fizyki. Z polskich periodyków fizycznych w bazie NSI uwzględniane są tylko obie serie Acta Physica Polonica, Optica Applicata oraz od niedawna także Journal of Mathematical Physics.

Dział Applied Physics/Condensed Matter obejmuje na przykład czasopisma: Appl. Optics; Appl. Phys.; Ferroelectrics; J. Appl. Phys.; J. Magn. Magn.; J. Physics D; J. Physique III; J. Phys.- Cond. Matter; Phys. Rev. B; Phys. Stat. Sol. A, B; Physica B, C; Vaccum; Zeit. f. Phys. B;

Dział Physics obejmuje np.: Acta Phys. Pol. A, B; Phys. Rev. A, C, D, E; Phys. Rev. Lett.; Phys. Lett.; Physica A, D; J. Physics A, B, G, I; J. Physique IV; Nucl. Phys. A, B; Zeit. f. Phys. A, C, D; J. Math. Phys.; Nuovo Cim. A, B, D;

Dział Optics/Acoustics obejmuje np. Opt. Applicata, Acustica, Imaging Syst. J.; J. Laser Appl.; J. Mod. Opt.; J. Opt. Soc. A, B; Laser Phys.;

Poza tym fizycy publikują prace także w czasopismach zaliczonych do działów: Spectroscopy/Instrumentation/Analysis, Nuclear Engineering i Materials Science.

Pod względem łącznej liczby publikacji we wszystkich dziedzinach pozycja Polski w rankingu państw jest niestety coraz słabsza. W 1981 roku Polska zajmowała 15 miejsce w świecie pod względem liczby publikacji i od tego czasu stale spadamy. W 1985 zajmowaliśmy 17 miejsce, w 1990 - 18, w 1996 - 19, w 1997 - 20, a w 1999 r. spadliśmy na miejsce 21. Polskę wyprzedziły w ostatnich latach Tajwan, Korea Południowa i Brazylia. Polsce grozi w najbliższych latach dalszy spadek, ponieważ tuż za nami są Dania i Finlandia, w których nauka szybko się rozwija, podczas gdy w Polsce się cofamy. Obecnie z Polski pochodzi zaledwie około 0,9 % publikacji naukowych na świecie.

Nieco lepiej jest w fizyce (Tablica 1), w której dopiero ostatnio zanotowaliśmy znaczący spadek, wywołany niewątpliwie stale zmniejszającymi się środkami, jakie na badania naukowe przeznacza rząd. Fizycy polscy dostarczają znacząco ponad 2 procent całej światowej produkcji w dziedzinie Physics.

Z danych w Tablicy 2 wynika, że najgorzej rozwija się u nas dział Optics/Acoustics, w której stale spadamy (z miejsca 9 w 1981 r. na 16-17 miejsce obecnie). Słabnie także pozycja Polski w dziale Applied Physics/Condensed Matter, mimo stałego wzrostu liczby publikacji (Fig. 3). Po prostu inne państwa w tym poddziedzinie rozwijają się szybciej. Najlepiej przedstawia się sprawa w dziale Physics, w której zajmujemy stabilne 11-12 miejsce. Jak wynika z listy czasopism definiujących ten dział, dotyczy to fizyki teoretycznej, fizyki jądrowej i fizyki cząstek elementarnych.

Bardzo pesymistycznie nastraja porównanie rozwoju fizyki w Polsce i w innych krajach. Na przykład Hiszpania w 1981 r. startowała z pozycji znacznie gorszej od nas, ale wyprzedziła nas w 1993 r. Obecnie Polskę wyprzedza Korea, która startowała 20 lat temu z pozycji zupełnego kopciuszka (Fig. 4). Słabym pocieszeniem jest to, że w innych dziedzinach nauki, zwłaszcza biologiczno-medycznych, jest jeszcze gorzej.

Fig. 4

Optymizm budzi natomiast to, że fizycy polscy publikują swe prace w czołowych czasopismach światowych. Wprawdzie znaczna część publikacji polskich autorów przypada wciąż na obie serie Acta Physica Polonica, ale z czasopism zagranicznych na pierwszym miejscu jest prestiżowe Physical Review (Fig. 5). Duża liczba prac ukazuje się jednak nadal w periodykach spoza listy filadelfijskiej, jak np. Proceedings of the SPIE; nie są one uwzględniane w bazach danych ISI.

Fig. 5

Na podstawie danych z bazy NCR można porównać udział poszczególnych ośrodków pod względem liczby publikacji rejestrowanych w czasopismach z "listy filadelfijskiej". Jak widać z Tablicy 3, dominującym ośrodkiem badań fizycznych w Polsce pozostaje Warszawa, z której pochodzi 38 % publikacji, niemal tyle, co z trzech następnych w kolejności ośrodków, Krakowa, Wrocławia i Poznania razem wziętych.

Według statystyki dla lat 1981-1985 [18], z Warszawy pochodziło 35,8 % polskich publikacji z fizyki. Następne w kolejności były wtedy ośrodki: Kraków (18,2 %), Wrocław (17,2 %), Poznań (6,8 %), Katowice-Gliwice (5,1 %), Gdańsk (4,0 %) i Łódź (3,6 %). Jak widać z porównania tych liczb z danymi w Tablicy 3, największy spadek do 1997 r. zanotowały Wrocław, Gdańsk i Łódź, najbardziej zaś zyskał ośrodek poznański. Bliższa analiza wykazuje, że nastąpiło wyraźne osłabienie działalności (mierzonej liczbą publikacji) w Politechnice Wrocławskiej i Politechnice Gdańskiej. W latach 1981-1985 Politechnika Wrocławska zajmowała w kraju drugie miejsce pod względem liczby publikacji, po Uniwersytecie Warszawskim, a przed Uniwersytetem Jagiellońskim. Wzrost znaczenia Poznania dokonał się głównie za sprawą Instytutu Fizyki Molekularnej PAN.

Według Andrzeja Hrynkiewicza [19], który przeanalizował rozmieszczenie fizyków uczestniczących w badaniach, w Polsce jest obecnie 2320 fizyków posiadających co najmniej stopień doktora. Z tej liczby 26,7 % jest w Warszawie, 22,9 % w Krakowie, 10, 3 % w Poznaniu, 9,9 % we Wrocławiu, a 30,2 % w pozostałych ośrodkach. Porównanie tych liczb z danymi w Tablicy 3 pokazuje, że najwięcej względnie publikacji pochodzi od fizyków warszawskich i wrocławskich.

Stopnie i tytuły naukowe

O stanie obecnym i przyszłości fizyki w Polsce będzie decydować liczba wykwalifikowanych kadr. Przytaczam tu zestawienia opracowane na podstawie Roczników statystycznych GUS oraz Informatorów Ministerstwa Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki (potem Ministerstwa Edukacji Narodowej) z lat 1975-1998.

Fig. 6

Liczba studentów fizyki, dość wysoka w latach 1970., zaczęła następnie bardzo szybko spadać i osiągnęła minimum w 1987 r., kiedy we wszystkich uczelniach polskich (uniwersytetach, politechnikach, wyższych szkołach pedagogicznych) kształciło się niewiele ponad 3000 studentów. Na szczęście sytuacja uległa radykalnej zmianie i obecnie fizykę studiuje już około 10000 młodych ludzi (Fig. 6). Analogicznym wahaniom podlegała także (Fig. 7) liczba absolwentów fizyki ( mowa tu łącznie o specjalizacji fizyka i fizyka techniczna).

Fig. 7

Niepokojąco wygląda natomiast sprawa stopni naukowych. Liczba nadawanych rocznie doktoratów nauk fizycznych osiągnęła maksimum w końcu lat 1970. i od tego czasu wykazuje tendencję spadkową. Obecnie nadawanych jest rocznie dwukrotnie mniej doktoratów niż 20 lat temu. W porównaniu z innymi krajami sytuacja w Polsce jest bardzo zła. Na przykład w RFN liczba doktoratów z fizyki stale rośnie i obecnie wynosi około 1500 rocznie, co w przeliczeniu na głowę ludności jest liczbą ponad siedmiokrotnie większą niż w Polsce (Fig. 8).

Fig. 8

Być może znaczny rozrost studiów doktoranckich w ostatnich latach zmieni radykalnie tę sytuację.

Liczba habilitacji w naukach fizycznych wyraźnie wzrosła w początku lat 1990. Należy przypuszczać, że jest to wzrost przejściowy, będący odbiciem maksimum liczby nadanych doktoratów w latach 1975-1980. Już jednak daje się zauważyć zmniejszenie liczby habilitacji, wynikające z zubożenia kadry doktorów (patrz Fig. 9).

Fig. 9

W dniu 31 XII 1996 r. było w Polsce 421 profesorów tytularnych nauk fizycznych (Informacja z Centralnej Komisji d/s Stopni Naukowych i Tytułu Naukowego). Dane o liczbie przyznanych corocznie tytułów (dawniej profesora nadzwyczajnego, obecnie - profesora) są zestawione w Tablicy 4. W ostatnich latach obserwuje się zwiększenie liczby nowych profesorów, ale ogólna liczba fizyków z tytułem profesora zmienia się bardzo nieznacznie ze względu na starzenie się kadry. Według niepełnego spisu fizyków polskich [20] około 45 % fizyków z tytułem profesora lub stopniem doktora habilitowanego ma obecnie ponad 60 lat. W najbliższych latach czeka nas więc poważna wymiana kadry. Powstaje pytanie, czy będzie w Polsce dostatecznie dużo wykwalifikowanych ludzi, którzy będą się chcieli poświęcić karierze naukowej, aby zastąpić odchodzących fizyków.

Wkład Polaków do fizyki

Na użytek obecnego podsumowania wymyśliłem podział fizyków na cztery grupy.

Do grupy I zaliczam laureatów Nagród Nobla z fizyki.

Do grupy II fizyków, którzy wprawdzie Nagrody Nobla nie otrzymali, ale których osiągnięcia były "na miarę" Nagrody Nobla. Jak wiadomo, Nagroda Nobla jest przyznawana za konkretne osiągnięcie, a nie za tzw. całokształt.

Najtrudniej jest zdefiniować przynależność do grupy III; tu zaliczam fizyków, którzy wnieśli bardzo poważny wkład do rozwoju fizyki i w pewnym okresie należeli do liderów światowej fizyki oraz fizyków, których nazwiska zostały skojarzone z jakąś teorią, odkryciem, równaniem, wzorem lub wielkością fizyczną. Innym warunkiem zaliczenia do grupy III jest wymienianie nazwisk tych fizyków w syntetycznych obcojęzycznych opracowaniach historycznych.

W biograficznym słowniku fizyków Chramowa [21] zostały zamieszczone następujące biogramy polskich uczonych XX wieku: C. Białobrzeski, M. Danysz, J. Groszkowski, L. Infeld, A. Jabłoński, S. Kaliski, S. Loria, M. Mięsowicz, W. Natanson, H. Niewodniczański, K. Olszewski, J. Pniewski, A. Piekara, S. Pieńkowski, W. Rubinowicz, M. Smoluchowski, M. Wolfke. Wymienienie Sylwestra Kaliskiego nastąpiło niewątpliwie ze względów czysto politycznych, natomiast Janusz Groszkowski był elektronikiem i zajmował się technologią próżni. W niedawno wydanej historii fizyki XX wieku [22] wymienieni są Karol Olszewski, Marian Smoluchowski, Wojciech Rubinowicz i Mieczysław Wolfke. Jako ciekawostkę można podać, że Smoluchowski wymieniony jest dwukrotnie, raz jako von Smoluchowski (w tomie 1, a potem jako Smoluchowski (w tomie 3) !

Do grupy IV zaliczam pozostałych fizyków.

Jeżeli chodzi o Polskę w XX wieku, to w grupie I nie mieliśmy nikogo. Zwrócę tu uwagę na to, że Maria Skłodowska-Curie mimo polskiego pochodzenia i związków z krajem, była obywatelką francuską i jako taka figuruje we wszystkich zestawieniach światowych.

Jeśli chodzi o grupę II, to na pewno można do niej zaliczyć Mariana Smoluchowskiego (1872 - 1917) [23] oraz Mariana Danysza (1909 - 1983) [24] i Jerzego Pniewskiego (1913 - 1989) [25]. Marian Smoluchowski wniósł tak wielki wkład do fizyki statystycznej, że gdyby nie jego przedwczesna śmierć, na pewno byłby murowanym kandydatem do Nagrody Nobla. Z kolei za odkrycie hiperjąder w 1952 r. Marian Danysz i Jerzy Pniewski byli wielokrotnie, niestety bez powodzenia, wysuwani do Nagrody Nobla.

Czwartym uczonym w tej grupie jest Karol Olszewski (1846 - 1915). Czytelnikom, którzy mogą się dziwić temu wyborowi, warto wyjaśnić, że Olszewski jest wymieniany w słownikach i encyklopediach jako chemik i fizyk oraz był dwukrotnie (1904 i 1913 r.) proponowany do Nagrody Nobla z fizyki [26].

Osiągnięcia na miarę Nagrody Nobla z fizyki miał też na pewno Jan Kazimierz Danysz (1884 - 1914), syn polskiego emigranta do Francji, biologa Jana Danysza, ojciec Mariana, twórca pierwszego spektrometru beta; jego prace z 1913 r. są do dziś cytowane i wspominane w opracowaniach historycznych. Ale Jan Kazimierz Danysz był obywatelem francuskim, zginął na froncie jako żołnierz francuski i w wydawnictwach obcojęzycznych jest zawsze wymieniany jako Jean Danysz. Gdyby nie jego przedwczesna śmierć, może przeniósł by się do Polski i już jako obywatel polski rozwijał spektroskopię beta, dziedzinę w której przyznano kilka Nagród Nobla.

W grupie III według mnie powinni się znaleźć następujący fizycy: Czesław Białobrzeski (1878 - 1953) [27], Tadeusz Godlewski (1878 - 1921) [28], Leopold Infeld (1898 - 1968) [29], Aleksander Jabłoński (1898 - 1980) [30], Mieczysław Jeżewski (1890 - 1971) [31], Marian Mięsowicz (1907 - 1992) [32], Władysław Natanson (1864 - 1937) [33], Henryk Niewodniczański (1900 - 1968) [34], Arkadiusz Piekara (1904 - 1989) [35], Stefan Pieńkowski (1883 - 1953) [36], Wojciech Rubinowicz (1889 - 1974) [37], Andrzej Sołtan (1897 - 1959) [38], Leonard Sosnowski (1911 - 1986) [39], Zdzisław Szymański (1927 - 1999), Ludwik Wertenstein (1887 - 1945) [40], August Witkowski (1854 - 1913), Mieczysław Wolfke (1883 - 1947) [41] i Konstanty Zakrzewski (1876 - 1948) [42].

Jednym z najczęściej obecnie pamiętanych uczonych z Polski jest Jan Czochralski (1885 - 1953), profesor Politechniki Warszawskiej, twórca metody wzrostu kryształów [43]. Był on jednak metalurgiem, a nie fizykiem. Gdybym go zaliczył do grupy III, to musiałbym także wymienić w niej innego metalurga, Witolda Broniewskiego (1880 - 1939), także profesora Politechniki Warszawskiej. Broniewski uzyskał doktorat z fizyki na Sorbonie, zajmował się fizyką metali i stopów i był w latach międzywojennych na tyle znany, że jako jedyny Polak został zaproszony do udziału w sławnych zjazdach najwybitniejszych uczonych świata, jakimi były Kongresy Solvaya (uczestniczył w IV Kongresie w Brukseli w 1924 r.) [44].

Rozważałem ponadto zaliczenie do Grupy III Czesława Reczyńskiego (1878 - 1936) [45] i Stanisława Kielicha (1925 - 1993) [46].

Podsumowanie wkładu Polaków do fizyki w XX wieku nie wygląda więc zbyt imponująco.

Kilka uwag o przyszłości

Cała nauka w Polsce przeżywa obecnie kryzys związany ze zmniejszającym się finansowaniem badań i starzeniem się kadry. Przetrwanie fizyki w Polsce na niezłym poziomie jest jednak możliwe przy spełnieniu kilku warunków.

Po pierwsze, skoro dostępne środki na badania są ograniczone, powinno się je rozdzielać tak, aby najmniejszy uszczerbek poniosły ośrodki najlepsze. Powinniśmy uzgodnić między sobą, że decydujemy się na ochronę tych centrów doskonałości. Ich liczba, przy rozsądnej gospodarce środkami, może nawet wzrastać.

Po drugie, powinniśmy podtrzymywać i rozwijać współpracę międzynarodową. To dzięki niej przecież fizyka w Polsce utrzymała w latach powojennych dość wysoki poziom. Ewolucja fizyki narzuca obecnie jeszcze inny powód: otóż coraz częściej do badań potrzebne są wielkie i drogie urządzenia, na których kupno lub budowę nie stać nie tylko Polski, ale także wielu innych państwa. Rozwiązaniem jest właśnie współpraca międzynarodowa, tworzenie międzynarodowych ośrodków, w których można prowadzić badania gdzie indziej niedostępne.

Po trzecie, powinniśmy skupić wysiłki w celu jak najszybszej odnowy najwyżej wykwalifikowanej kadry fizyków. Zadaniem na najbliższe lata jest znaczny wzrost liczby doktoratów z fizyki.

Last but not least, powinniśmy dbać o jedność naszego środowiska. Wszelkie swary i kłótnie, czy to między poszczególnymi specjalnościami czy między instytutami uczelnianymi i pozauczelnianymi, tylko osłabiają nas w stosunku do przedstawicieli innych dziedzin. Obecna niepokojąca sytuacja jest dostrzegana przez innych. Jak zauważył Kazimierz Grotowski [48]: Można wyczuć objawy dezintegracji środowiska naukowego fizyków, wyrażające się współzawodnictwem różnych działów fizyki. W sytuacji kryzysowej nie jest to pomyślny objaw. Powinniśmy pamiętać, że fizyka jest jedną nauką...

W utrzymywaniu jedności naszego środowiska ważną rolę może odegrać przede wszystkim Polskie Towarzystwo Fizyczne oraz Komitet Fizyki PAN, skupiający przedstawicieli wszystkich ośrodków i działów fizyki.

Literatura

[1] Adressbuch der lebenden Physiker, Mathematiker und Astronomen, zusammengestellt von Friedrich Strobel, Johann Ambrosius Barth Verlag, Leipzig 1905.
[2] Szkoły Wyższe Rzeczypospolitej Polskiej, Wyd. Kasy im. Mianowskiego, Warszawa, 1930.
[3] Skład Uniwersytetu i Spis Wykładów na rok akademicki 1930-1931, Warszawa 1930.
[4] J. Hurwic, "Pracownia Radiologiczna im Mirosława Kernbauma przy Towarzystwie Naukowym Warszawskim. W 40 rocznicę śmierci Ludwika Wertensteina", Postępy Fizyki 37, 151 (1986).
[5] A. K. Wróblewski, "Kartki z historii fizyki w Polsce w okresie międzywojennym" - referat na XXXIII Zjeździe Fizyków Polskich we Wrocławiu, 1995.
[6] B. Średniawa, Szkic historii fizyki polskiej w okresie międzywojennym 1918-1939, w: Studia poświęcone Marii Skłodowskiej-Curie i Marianowi Smoluchowskiemu, red. A. Teske, Ossolineum, Wrocław-Warszawa-Kraków 1968.
[7] A. K. Wróblewski, Zarys dziejów uniwersyteckiego ośrodka fizyki na Hożej, w: 75 lat fizyki na Hożej, red. M. Kicińska-Habior i A. K. Wróblewski, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 1996.
[8] W. Zych, 100 lat fizyki na Politechnice Warszawskiej, w: 100 lat fizyki na Politechnice Warszawskiej, red. W. Bogusz, S. Ćwiok, J. Jasiński, Wydawnictwo Politechniki Warszawskiej, Warszawa 1999.
[9] A. Hrynkiewicz, "Fizyka w Uniwersytecie Wileńskim - w czterechsetną rocznicę założenia tego Uniwersytetu", Postępy Fizyki 31, 65 (1980).
[10] J. Jóźwiak, F. Kaczmarek, Fizyka i astronomia, w: Matematyka, fizyka i chemia na Uniwersytecie Poznańskim. Studia i prace z dziejów Uniwersytetu nr 9, Wydawnictwo UAM, Poznań 1971.
[11] T. Piech, Zarys historii katedr fizyki Uniwersytetu Jagiellońskiego, w Studia z dziejów Katedr Wydziału Matematyki, Fizyki i Chemii Uniwersytetu Jagiellońskiego, red. S. Gołąb, Wydawnictwo UJ, Kraków, 1964
[12] K. Zakrzewski, "After six years of war", Acta Phys. Pol. 9, 1 (1947).
[13] L. Sosnowski, "Fizyka polska w okresie międzywojennym i stan jej odbudowy w latach 1945-1950", Postępy Fizyki 2, 79 (1951).
[14] S. Szczeniowski, H. Niewodniczański, "Fizyka polska w pierwszym dziesięcioleciu Polski Ludowej", Postępy Fizyki 6, 3 (1955).
[15] L. J. Anthony, H. East, M. J. Slater, "The growth of the literature of physics", Rep. Prog. Phys. 32, 709-767 (1969)
[16] R. Gilpin, France in the age of the scientific state, Princeton University Press, Princeton 1968, s. 33
[17] Fizyka polska u progu trzeciego tysiąclecia, red. Józef Szudy, Wydawnictwo UMK, Toruń 1998.
[18] A. K. Wróblewski, Stan obecny i perspektywy rozwoju fizyki w Polsce, patrz [17], s. 21-24.
[19] A. Hrynkiewicz, Wprowadzenie do dyskusji, patrz [17], s.15-17.
[20] Who is who in Physics. Poland 1997, ed. J. Stankowski, J. Malecki, A. Wójtowicz, Committee of Physics, Polish Academy of Sciences, Warszawa 1996.
[21] Yu. Chramov, Fiziki. Biograficzeskij słowar, Nauka, Moskwa 1983.
[22] Twentieth Century Physics, ed. L. M. Brown, A. Pais, B. Pippard, Institute of Physics Publishing, Boston & Philadelphia, and American Institute of Physics Press, New York, 1995.
[23] A. Teske, Marian Smoluchowski, żzycie i twórczość, PWN, Warszawa 1955.
[24] J. A. Zakrzewski, "Wspomnienie o Marianie Danyszu", Postępy Fizyki 38, 59 (1987).
[25] J. A. Zakrzewski, "Wspomnienie o Jerzym Pniewskim", Postępy Fizyki 43, 279 (1992).
[26] E. Crawford, J. L. Heilbron, R. Ulrich, The Nobel population 1901 - 1937, Berkeley-Uppsala, 1987.
[27] J. Hurwic, "Czesław Białobrzeski (1878-1953)", Postępy Fizyki 38, 225 (1987).
[28] L. Wertenstein, "Tadeusz Godlewski", Sprawozdania i Prace Polskiego Towarzystwa Fizycznego I, 1 (1923).
[29] A. Trautman, "Wspomnienie o Leopoldzie Infeldzie", Postępy Fizyki 19, 147 (1968); J. Werle, "Wspomnienie o Leopoldzie Infeldzie", Postępy Fizyki 29, 367 (1978).
[30] T. Skaliński, J. Szudy, "Aleksander Jabłoński (1898-1980)", Postępy Fizyki 33, 61 (1982).
[31] J. Kalisz, "Profesor dr Mieczysław Jeżewski", Postępy Fizyki 23, 221 (1972).
[32] A. Oleś, "Marian Mięsowicz - członek honorowy PTF", Postępy Fizyki 39, 141 (1988).
[33] J. Weyssenhoff, "Władysław Natanson", Acta Phys. Pol. 6, 289 (1937); J. Weyssenhoff, "Działalność naukowa profesora W. Natansona", Postępy Fizyki 9, 120 (1958).
[34] A. Jabłoński, "Henryk Niewodniczański jako optyk atomowy", Postępy Fizyki 20, 129 (1969); A. Hrynkiewicz, "Henryk Niewodniczański jako fizyk jądrowy", Postępy Fizyki 20, 135 (1969).
[35] W. Nawrocik, "Arkadiusz Henryk Piekara 1904-1989", Postępy Fizyki 41, 375 (1990).
[36] W. Kapuściński, "Stefan Pieńkowski 28 VII 1883 - 20 XI 1953", Postępy Fizyki 14, 615 (1963); T. Skaliński, "Stefan Pieńkowski, uczony i organizator badań", Postępy Fizyki 20, 643 (1969); L. Sosnowski, "W stulecie urodzin Stefana Pieńkowskiego", Postępy Fizyki 35, 161 (1984).
[37] J. Dąbrowski, "Wojciech Rubinowicz 1889 - 1974", Acta Phys. Pol. 46A, 649 (1974).
[38] H. Niewodniczański, "Andrzej Sołtan (1897 - 1959)", Postępy Fizyki 11, 3 (1960); Z. Wilhelmi, "Życie i dzieło Andrzeja Sołtana w dwudziestą rocznicę śmierci", Postępy Fizyki 31, 379 (1980).
[39] J. Langer, J. Baranowski, "Leonard Sosnowski (1911 - 1986)", Postępy Fizyki 38, 187 (1987).
[40] J. Rotblat, "Ludwik Wertenstein", Postępy Fizyki 16, 633 (1965); W. Billig, "W dudziestą rocznicę śmierci Ludwika Wertensteina", Postępy Fizyki, 16, 627 (1965); M. Danysz, "Wspomnienie o Ludwiku Wertensteinie", Postępy Fizyki 16, 631 (1965).
[41] M. Suffczyński, "Mieczysław Wolfke (w 25 rocznicę śmierci)", Postępy Fizyki 23, 599 (1972); K. Wolfke, "Wspomnienie o Ojcu, Mieczysławie Wolfke", Postępy Fizyki 31, 551 (1980).
[42] T. Piech, "W 10 rocznicę śmierci profesora Konstantego Zakrzewskiego", Postępy Fizyki 9, 371 (1958).
[43] P. Tomaszewski, "70 lat metody Czochralskiego hodowli kryształów", Postępy Fizyki 38, 547 (1987).
[44] J. Mehra, The Solvay Conferences on Physics, D. Reidel Publishing Company, Dordrecht-Boston, 1975.
[45] Z. Klemensiewicz, "Czesław Reczyński", Acta Phys. Pol. 6, 1 (1937); J. Nikliborc, "Wspomnienie o Czesławie Reczyńskim w 50-lecie wynalezienia lampy kwarcowej", Postępy Fizyki, 9, 137 (1958).
[46] R. Tanaś, "Stanisław Kielich (1925-1993)", Postępy Fizyki 45, 202 (1994).
[48] K. Grotowski, Głos w dyskusji na temat stanu i przyszłości fizyki polskiej, patrz [17], s. 96.